Duurzame transformatie vanuit de huidige Corona crisis

Graag deel ik mijn visie rond een duurzame transformatie van onze samenleving en economie, vanuit de huidige Corona crisis. Deze visie sluit aan op een nog steeds actuele blog uit 2013 van Otto Scharmer (grondlegger van Theory U) over een noodzakelijke ‘shift van een ego- naar een ecosysteem economie’. Hij betoogt dat er een transformatie nodig is op ecologisch, sociaal en spiritueel vlak. In andere betogen heeft hij dat nog verder genuanceerd aan de hand van een aantal bubbels waarin onze samenleving verkeert (zie illustratie).

Collectieve shift naar een socialer ecosysteem

Kern van die visie is dat we voor een duurzamere samenleving collectief een shift zullen moeten maken van het neoliberale principe waarbij ego en materiële welvaart(sgroei) centraal staan en waarbij natuur en mens vooral worden geëxploiteerd vanuit een op (ongelimiteerde) groei gerichte economie, naar een socialer ecosysteem waar gezondheid, welzijn en zingeving centraal staan en er op een duurzame manier met het natuurlijke en menselijke 'kapitaal' wordt omgegaan. Een samenleving met meer harmonie, verbinding, bezieling en aandacht en zorg voor elkaar, in lijn met bijvoorbeeld de Afrikaanse Ubuntu filosofie en het oorspronkelijk Achterhoekse Nabuurschap. Daarop aansluitend is er behoefte aan een zogenoemde welzijnseconomie, die werkelijk dienend is aan het gemeenschappelijk welzijn.

Beweging van groepen rekening houdend met diversiteit in leefstijlen

Daarbij besef ik dat niet iedere bevolkingsgroep in de huidige samenleving open staat en/of ruimte heeft of voelt voor een dergelijke verandering. Per individu of huishouden is dat mede afhankelijk van leefomstandigheden en leefstijl, zoals die bijv. als varianten in het MotivactionMentalitymodel worden geschetst. Maar als een voorhoede die beweging maakt (zoals nu al bij een klein deel van onze bevolking bewust of onbewust gebeurt) en dit vervolgens breder en meer coherent in de samenleving wordt uitgedragen kan geleidelijk een grotere massa in die richting gaan meebewegen. Ook kan dat politieke partijen inspireren om met hun beleid nadrukkelijker die kant op te bewegen. Andersom kunnen een politieke ideologie, visie en beleid die daarop gericht zijn via zo’n maatschappelijke beweging meer draagvlak krijgen en sneller tot realisatie komen. Een dergelijke wenselijke wisselwerking tussen politiek bestuur en een voorhoede in de samenleving zie ik bijvoorbeeld in het Amsterdamse beleid rond democratisering. Daar is het beleid ambitieus, maar bereikt en spreekt in praktijk nog maar een klein deel van de bevolking aan. En andersom heeft de politiek en ambtelijke organisatie die - nog relatief kleine - feitelijke beweging wel nodig om het beleid te blijven koesteren, ondersteunen en verder te ontwikkelen.

Een samenleving in verwarring

Tijdens de huidige crisis rond Corona – maar wat mij betreft ook al daarvoor – toont zich een samenleving die in verwarring verkeert. Dat zie ik niet alleen in Nederland maar ook in de EU en in de (Westerse en niet-Westerse) wereld als geheel. Die verwarring zie ik rond Corona op beleidsniveau en de reacties daarop (o.a. vanuit een platform dat zich toepasselijk oorspronkelijk ‘viruswaanzin’ noemde en in de vorm van allerlei complottheorieën), in de economie en op persoonlijk vlak bij veel individuele en groepen mensen. 

In een recente aflevering van Tegenlicht – toepasselijk ‘een nieuwe dag’ genoemd – met een compilatie van elementen van visies van vele gasten uit de afgelopen 10 jaar, komen veel aspecten en manifestaties van die verwarring en oplossingen daarvoor terug.

Deze verwarring zie ik samenhangen met een breed voorkomend gebrek aan verbinding en aan zingeving en bezieling. En met het ‘onderliggende lijden’ (o.a. stress en trauma) op individueel en collectief niveau in onze samenleving. 

In Nederland spreekt men wel van ‘mensen met verward gedrag’ bij mensen die vanuit een dergelijk onderliggend lijden psychisch ontsporen, doordraaien, gek worden/zijn, zich niet op een houdbare manier kunnen handhaven in onze samenleving, vanuit waanzin zichzelf en/of anderen bedreigen. In zekere zin kun je dat analoog zeggen over wat nu door de grote massa als normaal (gedrag en omstandigheden) wordt beschouwd: aantasting van onze leefomgeving en die van toekomstige generaties, grootschalige eenzaamheid, depressie, burn-out, voedingspatronen die leiden tot allerlei ziekten/aandoeningen, veelvoorkomende armoede en bizarre mechanismen rond schulden, ontsporende gezinnen die van jeugdzorg gebruik moeten maken, discriminatie/racisme/uitsluiting, etc... Kortom: ik zie een maatschappelijk ecosysteem met een significant gebrek aan (harmonieuze) samenhang en in een zekere staat van verwarring.

Noodzaak voor een nieuwe benadering vanuit andere paradigma's

Bij de overheid zie ik een neiging om zich met beleid, financiering van instellingen en allerlei programma’s vooral te richten op het verminderen, tegengaan en/of 'bestrijden' van afzonderlijke maatschappelijke problemen. Zij mist daarbij mijns inziens een helder inzicht wat betreft de oorsprong daarvan en een visie op een fundamentele verduurzaming van onze samenleving en economie in lijn daarmee. Dat sluit aan bij wat Einstein aangaf "We kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt". Oftewel: we zullen niet tot een duurzame verandering komen vanuit de huidige leidende paradigma’s. De politieke elite zit mijns inziens gevangen in een 'systeemwereld' als bubbel met te weinig (doorvoelde) connectie met de samenleving in praktijk. Als elementen van die systeemwereld en factoren die de aansluiting met die 'leefwereld' beperken zie ik onder meer: generalistische en statistische analyses ipv verdieping in persoonlijk(e) perspectief, beleving en verhalen, economisering van beleid (zie bijvoorbeeld de gemeentelijke begrotingscyclus), een focus op korte termijn problemen en incidenten, primair een managementbenadering met bijbehorende taal, een debat- en peilingencultuur en een beperkende partijcultuur en fractiediscipline.

Gebrek aan visie en duurzame verandering bij de Coronacrisis

Dat gebrek aan visie zie ik nu ook op een pijnlijke manier terug in het beleid rond de Corona crisis. Zowel in de benadering van onze volksgezondheid als die van de economie. Men lijkt puur gefocust op het beschermen van en zo snel mogelijk terugbrengen van de oude leefsituatie en -patronen en bijbehorende (consumptie)economie. Terwijl de kwetsbaarheid van onze gezondheid juist daarmee samenhangt.

Als we collectief – letterlijk en figuurlijk – in beweging zouden komen en daarmee een gezondere meer ontspannen en zingevende leefstijl zouden ontwikkelen zou dat op brede schaal tot een krachtiger natuurlijk immuunsysteem leiden. Vele medici en wetenschappers hebben dit in de afgelopen periode en sommige (zoals prof. Erik Scherder) ook al vóór deze crisis uitgebreid betoogd. Nu richt de overheid al haar pijlen op het tegengaan van verspreiding van het Corona virus en op massale vaccinatie (ook van gezonde mensen voor wie de vaccins niet ontwikkeld en bedoeld zijn door de betreffende fabrikanten).

In een half jaar van persconferenties en drastische maatregelen is – naar mijn weten – door onze minister van Volksgezondheid slechts één zinnetje (onlangs) gewijd aan een oproep tot meer bewegen c.q. werken aan onze gezondheid (...). Daarna werd dit nog éénmaal terloops, zonder enige nadruk of voelbaar besef van het belang, aangehaald door Rutte in zijn laatste toespraak voor het volk. Het gedachtegoed rond positieve gezondheid met bijbehorend model, dat te zien is als een integraal welzijnsmodel, sluit goed aan bij die duurzamere benadering, maar lijkt (nog) niet echt geland, begrepen en omarmd binnen het betreffende ministerie.

Crisis als kans voor duurzame verandering

Ook wat betreft de – op voortdurende groei gerichte en daarvan afhankelijke – economie, die zo kwetsbaar en in vele opzichten dus niet zeer duurzaam blijkt, lijkt het besef bij het kabinet te ontbreken dat deze crisis juist vraagt om een duurzame transformatie daarvan en een perfecte kans daarvoor biedt.

Dit in aansluiting op de samengestelde betekenis van het begrip crisis in het Chinees: gevaar èn kans! Sommige partijen lijken dat nu wel min of meer te beseffen. Maar ik zie nog niet een breed uitgedragen helder toekomstbeeld van een meer op gezondheid, welzijn en saamhorigheid gerichte (welzijns)economie. Ik acht de overheid dan ook in principe– zonder interventies van buitenaf die zorgen voor meer verbinding en directe dialoog met die leefwereld – niet in staat om te komen tot een diepere duurzame systeemtransformatie.

Natuur, bezieling, kwetsbaarheid en duurzaam perspectief als basis voor transformatie

De sleutel voor een duurzame verandering ligt naar mijn idee in de eerste plaats bij de natuur en bij verbinding en bezieling/zingeving en een stuk bewustwording daaromheen. Voor een transformatie is het mijns inziens nodig om – individueel en collectief – naar de diepere pijn laag te gaan en vanuit compassie/gedeelde emotie op en vanuit dat diepere niveau te komen tot harmonie en bezielde verbinding.

Dat zal zich dan moeten en kunnen vertalen naar een fundamentele 
cultuurverandering oftewel een paradigmashift richting een nieuw (duurzamer) normaal dat meer in harmonie is met de natuur en onze eigen natuurlijke constellatie. Overigens is die bezielende/spirituele dimensie ook de eerste van de vier ‘returns’, die Commonland van Willem Ferwerda (nr 1 in Trouw's duurzame top 100 van 2016) hanteert om te komen tot transformatief herstel van geërodeerde gebieden en hun verstoorde gemeenschap. Via een proces gebaseerd op Theory U worden deze in balans en harmonie met de natuur daarbij weer tot bloei gebracht.

Om richting te geven aan zo’n duurzame verandering zie ik een behoefte aan een integraal beeld van een nieuw samenhangend normaal op institutioneel-economisch-maatschappelijk niveau. Een wenkend, verbindend en vertrouwenwekkend perspectief dat een handvat kan bieden voor leiderschap om tot dat nieuwe normaal te komen. Daarnaast moet dus denk ik ook een uiteindelijk breed (uit)gedragen emotioneel-spiritueel-cultureel pad worden bewandeld om daar te komen.

Nieuw leiderschap na Trump in VS als inspiratiebron

Op beide vlakken zie ik door de verkiezing van Biden al iets gebeuren in de VS, hoewel wat betreft dat tweede natuurlijk nog de vraag is in hoeverre dat de Trump aanhang en conservatieven in het algemeen zal aanspreken en mee kan laten bewegen. Maar ik hoop en verwacht dat de beweging aan de overkant van de oceaan een inspiratiebron kan vormen voor de transitie/transformatie, die ik ook in Nederland mogelijk en nodig acht om te komen tot een duurzamere meer verbonden samenleving en tot een politiek klimaat en beleid dat daaraan bijdraagt.

Waardevolle inbreng en essentieel perspectief van en voor de jeugd

Voor het vormgeven van die duurzame toekomst kan de jeugd ook een belangrijk perspectief bieden. Tenslotte heeft die per saldo het meeste baat bij een transformatie van onze samenleving en economie gericht op gezondheid, gezamenlijk welzijn en zingeving. Een groot deel van die jeugd zie ik in de greep van de consumptie economie en (sociale) media die een aanjagende en afhankelijkheid scheppende functie hebben. Maar die jeugd heeft ook een toekomst waarvoor wij als volwassenen verantwoordelijk zijn en waar wij zelfs ook in de toekomst via die jeugd baat bij kunnen hebben. Een evenwichtig florerende nieuwe generatie zal zijn weerslag hebben op de gezondheid, het welzijn en een duurzame economie in onze maatschappij. Ook voor de oudere generaties.

Daarom is het zinvol om zowel dat perspectief als de stem van de huidige jeugd een centrale rol te laten spelen bij het richting geven aan onze gezamenlijke toekomst. En om het onderwijs daarop aan te passen in plaats van als een keurslijf te laten dienen om de jeugd te vormen naar (oftewel zich aan te laten passen aan) de inrichting, kansen en werkcultuur van de huidige economie. Het oorspronkelijk vrije dynamische creatieve expressieve onbevooroordeelde sociale samen spelen, leren en creëren van de jongere generatie kan daarbij mijns inziens een goede leidraad vormen.